Szczepienia stanowią najskuteczniejszą i najbardziej opłacalną inwestycję w zdrowie jednostek i społeczeństwa, dlatego każdy człowiek powinien mieć do nich sprawiedliwy, równy dostęp. Taka idea przyświeca w 2025 r. Europejskiemu Tygodniowi Szczepień 2025, który obchodzimy w dniach 27 kwietnia – 3 maja.
Europejski Tydzień Szczepień jest okazją do przypomnienia, że szczepienia należą do najbardziej kosztoefektywnych metod ochrony życia ludzi, jak również promowania ich zdrowia i dobrostanu. Co roku szczepionki ratują życie milionom osób, a kolejne miliony są chronione przed chorobami i inwalidztwem. UNICEF podaje, że w ciągu ostatnich 50 lat szczepienia uratowały życie 150 mln osób.
Jednocześnie obecnie jesteśmy świadkami największego spadku wskaźników wyszczepialności dzieci. Z szacunków wynika, że w 2023 r. aż 14,5 mln dzieci nie otrzymało wszystkich dawek rutynowych szczepionek. Do tego niepokojącego trendu przyczyniają się: konflikty zbrojne, przesiedlenia, ale też dezinformacja, którą szerzą ruchy antyszczepionkowe.
Dlatego na świecie ponownie pojawiają się choroby, z którymi przez długi czas nie mieliśmy już do czynienia, jak odra, polio, błonica, krztusiec. W marcu 2025 r. w Polsce u nieszczepionego sześcioletniego dziecka, które wróciło z Afryki odnotowano przypadek pełnoobjawowej błonicy. Innym przykładem na powracanie zapomnianych dzięki szczepieniom chorób jest 35-krotny wzrost zachorowań na krztusiec w Polsce.
Szczepienia są ważne nie tylko w wieku dziecięcym. Chronią życie i zapobiegają poważnym powikłaniom również u osób dorosłych, zwłaszcza u seniorów, u których dochodzi do osłabienia układu odporności w związku z procesami starzenia się.
Ryzyko zgonu w przebiegu choroby, której można zapobiegać drogą szczepień jest u seniorów nawet 100-krotnie wyższe niż u dzieci.
Seniorzy mają wiele chorób współistniejących, co może sprzyjać rozwojowi infekcji, a z wiekiem odporność uzyskana dzięki szczepieniom w dzieciństwie spada i konieczne jest stosowanie dawek przypominających. Przykładem jest szczepienie przeciwko krztuścowi, błonicy i tężcowi – dawki przypominające powinno się przyjmować co 10 lat.
Polskie Towarzystwo Wakcynologiczne przygotowało kalendarze szczepień dla różnych grup osób dorosłych w zależności od wieku – osobno kalendarz dla seniorów, dla kobiet w ciąży oraz dla grup pacjentów z różnymi chorobami przewlekłymi. Kalendarz szczepień dla seniorów PTW w zasadzie pokrywa się z tym proponowanym przez Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej oraz przez Państwowy Zakład Higieny.
Problem stanowi wciąż niska wyszczepialność seniorów w Polsce w porównaniu z innymi krajami Europy. Dlatego konieczna jest nieustanna edukacja społeczeństwa na temat korzyści płynących ze szczepień oraz ich bezpieczeństwa. Istotnym czynnikiem, który może mieć wpływ na szczepienie się seniorów jest również finansowanie szczepień z budżetu ochrony zdrowia.
Obecnie wśród szczepień zalecanych osobom dorosłym finansowane dla seniorów (65 lat i więcej) są: szczepienie przeciw grypie, pneumokokom w grupach ryzyka, COVID-19.
Od 1 kwietnia 2025 Ministerstwo Zdrowia objęło refundacją dwie kolejne szczepionki – szczepionkę przeciw półpaścowi oraz przeciw wirusowi RS. Szczepionka przeciw półpaścowi jest dzięki temu bezpłatna dla osób w wieku 65 lat i więcej o podwyższonym ryzyku zachorowania na półpasiec. Pacjenci w wieku 18 lat i więcej, którzy mają zwiększone ryzyko zachorowania na tę chorobę, mogą się zaszczepić z odpłatnością 50 proc.
Półpasiec, który rozwija się w wyniku reaktywacji uśpionego wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV), nie jest chorobą łagodną. Jednym z jego głównych poważnych powikłań jest neuralgia popółpaścowa – dotkliwy ból, który może się utrzymywać całymi latami. Leczenie tego powikłania jest wyzwaniem dla poradni leczenia bólu, jest też bardzo kosztowne, dlatego Polskie Towarzystwo Badania Bólu w raporcie pt. „Bezpieczeństwo opieki nad pacjentem z bólem przewlekłym” rekomenduje, aby szczepienia przeciwko półpaścowi były bezpłatne dla wszystkich seniorów w wieku 65 lat i więcej (lista senioralna 65+).
Z szacunków wynika, że wśród osób, które chorowały na ospę wietrzną około jedna trzecia zachoruje na półpasiec, a wśród nich jedna trzecia będzie mieć długotrwałą neuralgię półpaścową. Najbardziej narażone na półpasiec są osoby po 50. roku życia oraz te, które niezależnie od wieku i z różnych przyczyn mają osłabiony układ immunologiczny.
Szczepionka przeciw półpaścowi jest bardzo skuteczna i zapobiega półpaścowi u osób, które miały kontakt z wirusem wywołującym ospę wietrzną oraz poważnym powikłaniom choroby. Ponadto, zaobserwowano, że stosowanie rekombinowanej szczepionki przeciw półpaścowi o 17 proc. zmniejsza ryzyko demencji w kolejnych sześciu latach od jej podania, w porównaniu z grupą, która otrzymała szczepionkę tzw. żywą.
Do szczepionek, które wciąż nie są finansowane z budżetu państwa ramach Programu Szczepień Ochronnych należą szczepienia przeciwko meningokokom. Te groźne bakterie mogą wywoływać inwazyjną chorobę meningokokową (IChM) – tj. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i/lub sepsę. Ma ona często piorunujący przebieg, a jej diagnostyka jest niezwykle trudna, ze względu na brak charakterystycznych objawów. Symptomem, który może być wskaźnikiem rozwijającej się IChM, ale nie zawsze obecnym, jest tzw. wysypka wybroczynowa.
IChM towarzyszy wysoka śmiertelność. Może też powodować trwałe lub okresowe powikłania, w tym niedosłuch, uszkodzenia mózgu, padaczkę, amputacje palców lub części kończyn, ubytki skóry i tkanki podskórnej oraz zaburzenia emocjonalne.
Na zakażenie meningokokami narażeni są wszyscy, niezależnie od płci czy wieku. Najczęściej chorują jednak dzieci w wieku od trzech miesięcy do pierwszego roku życia. Za większość (70 proc.) zakażeń wśród niemowląt odpowiadają od lat meningokoki z serogrupy B. Pozostałe 30 proc. zachorowań jest wywołane przez meningokoki grupy C oraz W135.
Dlatego niemowlęta powinno się w pierwszej kolejności zaszczepić przeciw meningokokom grupy B. Jedna z dostępnych białkowych szczepionek przeciw meningokokom grupy B może być podawana już od drugiego miesiąca życia. Zaleca się także rozszerzyć ochronę najmłodszych o szczepienia przeciw meningokokom grupy C i W135, a najlepiej zaszczepić je szczepionką 4-składnikowią przeciw grupie A, C, W135, Y.
W Polsce od 1 czerwca 2023 r. realizowany jest Powszechny Program Szczepień przeciw HPV (wirus brodawczaka ludzkiego) dziewcząt i chłopców. Od 1 września 2024 r. obejmuje on dziewczęta i chłopców w wieku od ukończenia 9 roku życia do 14 lat. HPV odpowiada za wszystkie przypadki zachorowań na raka szyjki macicy.
Dzieci, które z racji wieku nie kwalifikują się do powszechnego programu bezpłatnych szczepień przeciw HPV, mogą skorzystać z bezpłatnej szczepionki dostępnej w ramach refundacji w aptece. Osoby dorosłe mogą z kolei zaszczepić się przeciw HPV z odpłatnością 50 proc.
Mimo tych ułatwień poziom wyszczepialności dzieci z grup kwalifikujących się do programu wciąż jest oceniany jako niski.
Jak podkreślają WHO i UNICEF, nie ma mowy o bezpieczeństwie zdrowotnym państw i społeczeństw bez szczepień. Wprawdzie nie dają one 100-procentowej gwarancji, że nie zachorujemy, ale około 95 proc. osób zaszczepionych unika choroby. Co więcej, u osób zaszczepionych infekcje przebiegają łagodniej, powodując mniej powikłań i trwałych konsekwencji. Co ważne, na wiele chorób wirusowych nie ma skutecznych leków, a istniejące często nie są w stanie zapobiegać powikłaniom. W przypadku chorób wywoływanych przez bakterie skuteczne leczenie jest coraz trudniejsze ze względu na rosnącą oporność drobnoustrojów na antybiotyki. Dlatego, jeśli istnieje możliwość zaszczepienia się przeciw chorobie zakaźnej, powinniśmy z niej korzystać.
Komunikat prasowy przygotowany przez Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia
w związku z Europejskim Tygodniem Szczepień 2025.
