Narażenie na czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego w dzieciństwie może skutkować poważnymi konsekwencjami w dorosłym życiu. Szacuje się, że w Polsce około 21 milionów osób cierpi na hipercholesterolemię, a choroby sercowo-naczyniowe pozostają główną przyczyną zgonów. W znacznym stopniu można zapobiec tym schorzeniom dzięki wczesnej diagnozie, już w dzieciństwie, i wdrożeniu skutecznego leczenia. W odpowiedzi na to wyzwanie w Zabrzu zrealizowano projekt „Lipidogram dla pierwszaka”. Pomysłodawcą projektu jest prof. Mariusz Gąsior, a jego głównym wykonawcą dr hab. Krzysztof Dyrbuś z III Kliniki Kardiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu. Wyniki projektu zostały właśnie opublikowane w European Journal of Preventive Cardiology. Jest to jedno z najbardziej wpływowych czasopism zajmujących się prewencją układu sercowo-naczyniowego na świecie.
Na inicjatywę zwraca uwagę Koalicja „Liga Walki z Cholesterolem” działająca na rzecz edukacji, profilaktyki, lepszej diagnostyki i skutecznego leczenia, która wskazuje, że jest to pierwszy krok w kierunku wykrywania zaburzeń lipidowych już od najmłodszych lat.
W ciągu pierwszych trzech miesięcy roku szkolnego 2023/2024 w szkołach podstawowych w Zabrzu zrealizowano program przesiewowy dla uczniów pierwszych klas. Miał on na celu nie tylko ocenę możliwości prowadzenia tego typu działań, ale także pozyskanie wstępnych danych epidemiologicznych dotyczących nieprawidłowości w profilu lipidowym, stężenia glukozy we krwi oraz występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci. Jednocześnie program pozwolił na wstępną ocenę potencjału do wdrożenia długoterminowych działań profilaktycznych, które mogą skutecznie wspierać zdrowie najmłodszych.
W ramach projektu przebadano 661 uczniów klas pierwszych. U każdego dziecka wykonano pomiar wzrostu, wagi, wskaźnika masy ciała (BMI), ciśnienia krwi oraz pobrano krew w celu oznaczenia stężeń cholesterolu i glikemii. Dzieci ze stężeniem cholesterolu przekraczającym 190 mg/dl zostały skierowane na dalszą diagnostykę. Dodatkowo oceniono również odsetek dzieci ze stężeniem cholesterolu przekraczającym wartość 170 mg/dl, ponieważ ten próg może być już uznawany przez pediatrów za wskaźnik podwyższonego ryzyka sercowo-naczyniowego.
Znacznie podwyższone stężenie cholesterolu (>190 mg/dl) miało 14,8% dzieci, a ponad 50% miało stężenie cholesterolu całkowitego >170 mg/dl. Niepokojące wyniki dotyczyły nadwagi i otyłości. Nadwaga występowała ona aż u 33,1% chłopców i 29% dziewcząt, natomiast otyłość zaobserwowano u 17,5% chłopców i 12,8% dziewcząt.
Dzieci, u których stwierdzono stężenie cholesterolu całkowitego powyżej 190 mg/dl zostały objęte rozszerzoną diagnostyką w ramach tzw. skriningu kaskadowego. Obejmował on oznaczenia pełnego lipidogramu oraz stężenia glukozy na czczo oraz możliwość przebadania rodziców i rodzeństwa pod kątem występowania czynników ryzyka przedwczesnej miażdżycycy.
W przypadkach, w których stwierdzono nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego, stężenia glukozy czy wskaźnika BMI, uczestnicy otrzymywali indywidualne zalecenia dietetyczne. W sytuacjach, gdy wskaźnik BMI wynosił ≥30 kg/m², rekomendowano pogłębioną diagnostykę w kierunku możliwych przyczyn wrodzonych lub metabolicznych.
Podwyższone stężenie cholesterolu nie daje żadnych objawów i nie widać go na zewnątrz, dlatego żadna populacja, w tym dzieci, nie powinna być wykluczona z badań w kierunku zaburzeń lipidowych. Doświadczenia z innych krajów pokazują, że wczesne wdrożenie działań profilaktycznych znacząco zmniejsza ryzyko przedwczesnej zachorowalności i umieralności na choroby sercowo-naczyniowe. Im szybciej rozpoczęta zostanie terapia i im niższe stężenia cholesterolu LDL, tym większa będzie szansa na ograniczenie niekorzystnych zdarzeń sercowo-naczyniowych w przyszłości.
„Ten projekt to prawdziwy przełom, ponieważ wcześniej w Polsce nie podjęto się realizacji badań na taką skalę. Dzięki przebadaniu najmłodszych mieszkańców Zabrza zyskujemy wyjątkową szansę na wczesne wykrywanie osób zagrożonych przedwczesną miażdżycą. Nasze doświadczenia są również cenne w perspektywie działań ogólnopolskich, ukierunkowanych na pierwotną profilaktykę zaburzeń lipidowych i ochronę zdrowia przyszłych pokoleń, w tym ramach rozpoczętego właśnie powszechnego skriningu w ramach bilansu 6-latka, do czego przyczyniły się wieloletnie wysiłki Pani Profesor Małgorzaty Myśliwiec. Wyniki są alarmujące, ponieważ połowa przebadanych dzieci ma stężenie cholesterolu sprzyjające rozwojowi chorób sercowo-naczyniowych, zaś u około 15% stwierdzono jego bardzo istotne podwyższenie. To wyraźny sygnał, że problem dotyczy dużej grupy najmłodszych” – podkreśla główny badacz w programie, Kierownik III Kliniki Kardiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, Śląskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu prof. Mariusz Gąsior.
Na świecie stosuje się różne strategie przesiewowe w kierunku wykrywania zaburzeń lipidowych u dzieci – od badań ograniczonych do rodzin z obciążeniem chorobami serca, po programy powszechne. Przykładem jest Słowenia, gdzie obowiązkowe pomiary cholesterolu wykonuje się u wszystkich dzieci w wieku 5 lat. Jednak sam program przesiewowy to nie wszystko. Kluczowe znaczenie ma także świadome społeczeństwo, w którym rodzice i opiekunowie rozumieją, dlaczego warto badać cholesterol i przestrzegać zaleceń lekarskich.
„W naszym badaniu zaobserwowaliśmy, że wśród dzieci ze stężeniem cholesterolu całkowitego powyżej 190 mg/dl odsetek uczestniczących w dalszej diagnostyce nie przekroczył 20%. To bardzo niski wynik, który pokazuje, jak dużym wyzwaniem pozostaje zapewnienie ciągłości procesu diagnostyczno-terapeutycznego. Ważną rolę odgrywa w tym kontekście edukacja, zarówno dzieci, jak i ich rodziców. Tylko zwiększając świadomość na temat zaburzeń lipidowych i konsekwencji ich zaniedbania, można skutecznie zachęcać do podejmowania dalszych badań i przestrzegania zaleceń lekarzy. Nawet najlepiej przygotowany program profilaktyczny, czy terapeutyczny nie przyniesie oczekiwanych efektów, jeśli pacjenci nie będą aktywnie w nim uczestniczyć i nie wdrożą rekomendowanych działań” – zaznacza dr hab. Krzysztof Dyrbuś.
Pomimo licznych barier organizacyjnych i społecznych programy profilaktyczne tego typu dają wyjątkową szansę na wczesną ocenę ryzyka sercowo-naczyniowego u dzieci. W przypadku wykrycia rodzinnej hipercholesterolemii u badanego, ze względu na genetyczne podłoże choroby, opieką może być objęta cała rodzina. Takie podejście pozwala chronić całe rodziny przed tragicznymi w skutkach zdarzeniami, takimi jak zawał serca czy udar mózgu.
„Program „Lipidogram dla pierwszaka” to wzór w profilaktyce zaburzeń lipidowych u dzieci, jednak jego pełny potencjał zostanie osiągnięty dopiero przy rozszerzeniu działań na skalę całego kraju oraz konsekwentnej kontynuacji działań systemowych. Dlatego cieszymy się, że od maja 2025 dzieci w wieku od 5 do 7 lat podczas bilansu 6-latka mają wykonywany lipidogram – badanie przesiewowe w kierunku wczesnego rozpoznania hipercholesterolemii rodzinnej u dzieci. A estymowane dane, którymi dysponujemy wskazują, że nawet już u ponad 5000 dzieci pobrano krew na bilans 6- latka. W Koalicji „Liga Walki z Cholesterolem” koncentrujemy się na promowaniu skutecznych, sprawdzonych rozwiązań, które nie tylko pozwalają na wczesne wykrywanie zagrożeń, ale także oszczędzają cierpienia pacjentom i usprawniają opiekę nad osobami z zaburzeniami lipidowymi. Naszym celem jest tworzenie modeli profilaktyki i leczenia, mogących służyć całemu społeczeństwu i realnie poprawiać zdrowie kolejnych pokoleń. A przykład rodzinnej hipercholesterolemii wskazuje ewidentnie, że wczesne rozpoznanie i skuteczne leczenie powoduje, że osoby te mogą żyć w dobrym zdrowiu tak samo jako osoby bez tej choroby uwarunkowanej genetycznie” – dodaje prof. Maciej Banach, prezes Polskiego Towarzystwa Lipidologicznego i założyciel Koalicji.
Misją Koalicji „Liga Walki z Cholesterolem” jest wspieranie i promowanie programów takich jak „Lipidogram dla pierwszaka”, które umożliwiają wczesne wykrycie ryzyka zaburzeń lipidowych u dzieci i ich rodzin. Jej celem jest zwiększanie świadomości społecznej na temat znaczenia badań przesiewowych, edukacji zdrowotnej oraz wspieranie rozwiązań systemowych poprawiających dostęp do innowacyjnego leczenia. Wierzymy, że dzięki takim działaniom możemy realnie chronić zdrowie najmłodszych i budować zdrowszą przyszłość dla całego społeczeństwa.
Szczegółowe wyniki badania dostępne są na stronie internetowej:
https://academic.oup.com/eurjpc/advance-article/doi/10.1093/eurjpc/zwaf603/8262574?login=false
